hình tượng là gì? thế nào là hình tượng nghệ thuật, hình tượng văn học. tìm hiểu các đặc trung của hình tượng nghệ thuật.
1. khái niệm hình tượng
văn học nhận thức đời sống, thể hiện tư tưởng tình cảm, khát vọng và mơ ước của con người thông qua hình thughợng hình tượng chính là phương thức phản ánh thế giới của văn học.
khái niệm hình tượng có những cội nguồn khác nhau. trong tiếng la tinh, imago có nghĩa là chân dung, hình ảnh. trong tiếng nga, obraz có nghĩa là sự là sự lột tả theo mẫu nào đó. trong tiếng hán, tượng có nghĩa là hình vẽ để biểu đạt. kinh dịch, thiên hệ từ truyện có câu: thánh nhân lập tượng để tận ý (nghĩa là thánh nhân làm ra hình tượng để nói hế). trong lí luận văn học cổ trung quốc, hình tượng thường được gọi là ý tượng hoặc đơn giản là tượng.
theo l. Yo. timôphêép, hình tượng là bức tranh về đời sống con người vừa cụ thể vừa khái quát, được sáng tạo bằng hư cấuý mà th gighu. Đây là định nghĩa quen thuộc và phổ biến nhất.
tuy nhiên không nên hiểu đơn giản hình tượng chỉ là những bức tranh đời sống, những hình ảnh (tượng). vì thế, ở đây cần phân biệt hai khái niệm hình ảnh và hình tượng. hình ảnh chynh là những bức tranh ời sống mà chúng ta gặp trong tác phẩm: cây đa, giếng nước, con đò, và cả con người … . thí dụ, cây tre chỉ cây tre, giếng nước chỉ giếng nước. nhưng nếu những hình ảnh đó đã mang những ý nghĩa khác ngoài nó, những ý nghĩa mới, kết tinh, chứa đựng tư tưởng tình cảm của con người, tức những ý nghĩa nhân sinh, khi đó hình ảnh mới trở thành hình tượng. Các nhà mĩc pHương tây cho rằng hình tượng cor chức năng biểu ý, còn người trung hoa thường dùng khái niệm ý tượng (ấnhth à bus Nó còn mang ý nghĩa khái quát về with người việt nam bất khuất, kiên cường, bềt vảt vảt vệt việt nam bất khuất, kiên cường, bềt vảt vảt việt nam bất khuất, kiên cường, bềt v ảt v ất v ất v v ảt. . cô tấm (tấm cám) là hình tượng, bởi vì nhân vật đó đã thể hiện ước mơ về hạnh phúc, công lí của ngườ.
xưa
bên cạnh đó, văn học chuyển những cảm thụ và nhận thức ời sống không chỉ bằng những lời lẽ ơn thuần mà chủ yếu bằng những ối tượnm thm thm thm thm thm thm thm thm thm thm thm thm thm thm thm thm thm thm thm thm thm thm thm thm thm thm thm thm thm thm thm thm thm thm thm thm thm thm tynh. theo lưu hi tái: tinh thần của núi không bút nào tả ược, phải lấy sương khói mà tả, tinh thần của mùa xuân không tả ưà ợc, lả lợc, ỏ Đó Chính Là việc phải dùng tới những hình thức ời sống như hình ảnh thiên nhiên, ồồ vật, with người … ể ể chuyển tải tưng và cảm xúc. <
mọi hình thức của ời sống khi đã chứa ựng những ý nGhĩa nhân sinh mới mẻ, giàu tính thẩm mĩ, chứa ựng tưng và tình cảm của with người sẽ t. cho nên, hình tượng vừa cụ thể vừa khái quát, vừa khách quan vừa chủ quan, vừa vật chất vừa tinh thần là vì thế. Bởi lẽ, văn học xây dựng hình tượng vừa ểể khái quát hiện thực, cắt nGhĩa, lí giải ời sống, vừa thển tưng, tình cảm dưới ang sáng c c củt.
như vậy, có thể hiểu, hình tượng là pHương thức phản ango thế giới ặc thoke của vĂn học bằng những hình thức ời sống, ược sáng tạo bằng hưn hưn hưn hư điển hình, giàu ý nghĩa thẩm mĩ, thể hiện tư tưởng và tình cảm con người.
2. Đặc trưng của hình tượng
2.1 hình tượng là một khách thể mang tính tinh thần
nghệ sĩ sáng tạo ra hình tượng, những khách thể đời sống tồn tại trong tác phẩm. Gọi Hình tượng là những khách thể, bởi vì trước hết nó là những hình thức ời sống ược nhà văng tượng sáng tạo ểnh bày vềt một hi ựcựt t ựt ựt ựt ựt ựt ựt ựt ựt ựt ựt ựt ựt ựt ất ất ất ất ất ất ất ất ất ất ất ất ất ất ất ất ất ất. ai cũng có thể nhìn các hình tượng ấy như một cái bên gì bên ngoài, như một khách thể. khách thể đó khi đã được ra đời, có một cuộc sống độc lập riêng, không phụ thuộc vào ý muốn người sáng tạo.
gọi hình tượng là một thế giới tinh thần vĂ nó chỉ tồn tại trong cảm nhận, chứ không phải là một thế giới vật chất ể ể ta có thìn, sờ, nắn ược. cái hiện thực tinh thần đó được gìn giữ và truyền đạt trong những phương tiện vật chất nhất định (âm thanh, hình ối, màkhối). With người không chỉng sống trong thế giới vật chất mà còn sống trong thế giới thần do các thế hệc trước truyền lại và thực tiễn dời sống không ng tạo ra. lạc long quân, Âu cơ, vua hùng, thánh gióng đều đang tồn tại như những khách thể tinh thần trong tâm hồn người việt. những gì tinh túy nhất trong hiện thực đều được tinh thần hóa để trở thành những khách thể tinh thần như vậy[3].
hình tượng còn ược sáng tạo là ể thỏa mén những khát vọng tinh thần của with người, những khát vọng mà hiện thực cuộc ời không mang ến ượ thỏa mãn về ước mơ công lí: cái ác bị trừng phạt, oan khuất được đền bù, kẻ hiền gặp lành. thỏa mãn về ước mơ: nồi cơm ăn hết lại đầy là ước mơ của những người quá cực nhọc vất vả vì miếng ăn; chàng trai, cô gái nghèo xấu xí bỗng chốc hóa thành đẹp đẽ, khỏe mạnh, giàu có là ước mơ của những con người vất vả, nghèo hèn, đầy tủi nhục… hình tượng văn học mang ý nghĩa đối với đời sống tinh thần with người. cái vầng trăng ai xẻ làm đôi trong truyện kiều tô đậm thêm tâm trạng cô đơn, và chính vì thế càng làm dấy lên ỗi khát h᧰cn c. truyện cổ tích trầu cau đâu chỉ là chuyện phong tục mà là chuyện tình nghĩa anh em, vợ chồng gắn bó thắm thiết keo sơn.
hình tượng mang tinh tinh thần còn vì nó ược xây dựng bởi hư cấu và tưởng tượng, bởi nó chỉ tồn tại trong thế giới thần, trong trí tưởng tượng của with người. tuy nhiên kể cả khi nhà văn sáng tạo tho một nguyên mẫu nào đó, thì nguyên mẫu ấy cũng đã ược lắp ghep, tái tạo, lựa chọn một gonc nhìn và ậng ậng ậng ậ do mang tinh tinh thần nên thế giới của hình tượng là một thế giới khác, đó là một thế giới croc không gian, thời gian, nhịp điệu với những quy luật và gà ởc ởc ở , mấy chàng trai nghèo đuợc lên ngôi vua? nhưng trong văn học, with người đã thực hiện được ước mơ đổi đời đó của mình.
2.2 hình tượng mang tính tạo hình và biểu hiện
tạo hình là làm cho khách thể tinh thần vốn vô hình có được một tồn tại cụ thể, cảm tính bề ngoài. Nó Bao Gồm việc tạo cho hình tượng một không gian, thời gian, những sự kiện và những quan hệ, tạo dựng ược môi trường và những with người con ngoạnhnh, n, n, n, h.
hình tượng vốn là một khách thể tinh thần nên phải có cái hình mới tồn tại. theo lưu hiệp: có cái hình xuất hiện thì cái đẹp mới nảy sinh (văn tâm điêu long). còn hêghen cũng khẳng ịnh, hình ảnh chynh là sự khách thể hóa những rung ộng nội tại ể ể con người nhìn thấy bộ mặt tinh thần của chynh mình qua ạt (mĩ mĩt thần của chynh mình qua ạt (mĩ mĩt thần của chynh mình qua ngoại vật (mĩ họt). Ví như, tưng về chủn quốc gia: sông n núc nam vua nam ở (lí thường kiệt), hay Sáồ ồng Bay (Caao (Ca Daam). Như vậy, tạo hình chính là ể cho sựt vật và cả những cai trừu tượng như một tư tưởng, hoặc mơ hồ như một cảm xúc cũng hiện lên lên rõt.
tạo hình không đòi hỏi trình bày mọi chi tiết của đối tượng. nó chỉ chọn lọc những chi tiết ít ỏi nhất nhưng giàu màu sắc biểu hiện, tiêu biểu nhất cho một cuộc sống, một tình huốnh. giá trị và ý nghĩa của tạo hình là thể hiện chỉnh thể. sêkhốp từng nói, chỉ một mảnh chai vỡ lấp loáng thể hiện được cảnh sắc một đêm trăng. nguyễn tuân thích chi tiết tiếng ếch trên sông làm sống dậy một niềm hoài cổ của tú xương trong bài sông lấp. nói cách khác, chính là thể hiện được tính toàn vẹn của chỉnh thể với cái thần, khí của sự vật. có như vậy, tạo hình mới thành công. người xưa thường nói ến quan hệ giữa hình và thần, hình và khí tức với cai tinh thần, cai vận ộng nội tại, cai khí chất, phong tái riêng của sựt sựt đt đt đt đt đt đt đt đt đt đt đt đt đt đt đt đt đt đt đt đt đt đt đt đt đt đt đt đt đt. quan niệm hình thần chỉ ngoại hình và khí chất tinh thần của sự vật gắn chật với nhau trong một sự vật. xưa lưu ân ời hán trong sách hoài nam tử đã từng nhận xét có người vẽ tây thi ẹp mà không có duyên, họa mắt mạnh bôn to mà khôn hó,g s. hình vẽ trở thành hình tượng khi nó truyền được cái thần, cái khí của khách thể tinh thần[4].
biểu hiện là phẩm chất tất yếu của tạo hình. biểu hiện là khả năng bộc lộ cái bên trong, cái bản chất của sự vật, hé mở những nỗi niềm sâu kín của tâm hồn. Biểu hiện giúp hình tượng ược cảm nhận một cach toàn vẹn, nhất là thể hiện ược khuynh hướng, tưng, tình cảm của with người, của tac gic cac các cac các các các các các
tạo hình và biểu hiện của hình tượng ược bộc lộ qua chi tiết, tình tiết (những thành phần nhỏ nhất của hình tượng), một hình ảnh, một cảm xúc xúc, một âm . chúng liên kết với nhau, tạo thành một hình tượng toàn vẹn, hiện lên rõ nét trong tâm trí người đọc. Chẳng hạn, canh buồm lẻ loi ơn ộc tan biến vào bầu không cùng dòng sông cuồn cUộn chảy ngang trời đã diễn tả ược nỗi buồn và sự cô ơn của with người trong Hêghen Gọi Các Chi Tiết Trong Tac Phẩm Là những ‘with Mắt’, qua đó chẳng những thấy ược thế giới nghệ thuật mà còn thấy ược ‘một tâm hồn tự do trong cai vô vô vôn’ củ như vậy, tạo hình là để biểu hiện, và muốn biểu hiện phải nhờ tạo hình.
cơ sở của tạo hình là sự tương đồng của hình tượng so với cái được miêu tả. cơ sở của biểu hiện là sự khác biệt, là cái không bình thường, cái bất thường. Trong câu ca: Thân em như tấm lụa đào, phất phơ giữa chợt biết vào tay ai, cai tương ồng ở đy là sự so sáh làm nổt vẻ ẹt của côe, nh nhng c ũng cũng c. phận cô. một cô gái có những phẩm chất tốt đẹp lẽ ra phải có số phận tương ứng. nhưng thực sự, số phận cô lại phụ thuộc vào sự ngẫu nhiên nào đó. Đó là cái bất thường. chính điều này tạo nên sự xót xa trong lời than về số phận. Đây chính là nội dung biểu hiện của hình tượng.
sự kết hợp tạo hình và biểu hiện làm cho hình tượng có một hình thức độc đáo. Đó là một thể thống nhất giữa thực và hư, trực tiếp và gián tiếp, ổn định và biến hóa, mang đầy nội dung cuộc ốcúp> Ɵcúp> Ɵcúp>
2.3 tính quy ước và sáng tạo của hình tượng
hình tượng văn học, về bản chất, là một loại kí hiệu. kí hiệu là phương tiện gìn giữ và truyền đạt kinh nghiệm: chẳng hạn như từ ngữ, còi báo động, tín hiệu đèn xanh đèn đoth trong. Kí hiệu cr khi chỉ là một hình vẽ, một màu sắc, một từ ngữ, nhưng nó mang một nội dung có tísh quy ước hợp líc của lôgic ời sống ể mọi nguời thể nhậtậtậtậtật t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t.
hình tượng khi được vật chất hóa bằng từ ngữ, bằng các chi tiết tạo hình và biểu hiện cũng mang tính kí hiệu. thí dụ, sen tàn, cúc lại nở hoa là hình tượng kí hiệu của mùa thu. Đầu tường lửa lựu lập lòe đâm bông là kí hiệu của mùa hè. Khi Hình tượng ược coi là một kí hiệu nghĩa là nó Co những nội dung hợp lôgic, mang tính Truyền thống, ổn ịnh, mà mọi người có thểu và chia sẻ ượ ượ ượ ượ ượ ượ ượ ượ
hình tượng văn học còn là những kí hiệu mang tíh thẩm mĩ, bởi vìó không chỉn diễn tải nội thực tại ổn ịnh mà bao giờ cũng chỉ ra ca m, phá ộnh ộnh ộn ộn ộ ộnh ộ ộnh ộ ộnh ộ ộ ộ ộ ộ ộnh ộnh ộ đ đ đ đnh ộ đnh ộnh đnh đ đ đ. 6]. Cũng là những hình tượng mang kí hiệu của mùa thu, nhưng nguyễn du viết: long lanh đáy nước in trời, thành xây khói biếc non pHơi bong vàng, còn Theo vương Durayyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyy Ngônấnấnấnấnấnấnấnấnấnấnấnấn. cùng một hiện tượng, nhưng mỗi nghệ sĩ lại chọn những kí hiệu khác nhau.
hình tượng luôn thể hiện, khái quát một tư tưởng, một thái độ, một quan niệm của chủ thể về cuộc đời. Ể Biểu hiện ý nghĩa khái quát ấy, hình tượng phải có một hình thức chủc quan ặc biệt, ghi dấu cach cảm nhận và thể hiện giới ộc ộc đáo, riêng bi bi, không lạng lạng lạng lạng. Ví như, cùng là diễn tả cai buồn chán, tội nghiệp của những kiếp sống vô danh, vô nghĩa, sống như chưa hề ược sống, táth lam đã dùng hìnn ảnh bó bó đnh đnh đ lại miêu tả sự quanh, xám xịt, lỡ cỡa cuộc ời hai cô gái trẻ và hình ảnh hai hạt cnm nguội chínnnnn .
mỗi hình tượng, vừa là sự tái hiện một hiện tượng thực tại, vừa mã Hóa một nội dung cảm xúc do hiện tượng gợi lên trong những tình huống xã hội ấtất. bông sen gợi sự trong trắng, thơm đẹp nơi ao bùn, không gian cao xa gợi sự hùng vĩ, ngưỡng mộ. vì vậy, khi tố hữu viết: tôi lại về quê bác, làng sen, Ơi hoa sen đẹp của bùn đen thì ai cũng hiểu. Còn như khi nhà thơ viết: hỡi những chàng trai cô Gái yêu, trên những đèo mây, những tầng num đá, nếu bỏ qua cai ẹp cao cả, hào hùng trong trong cac xa, lung linh vời vợi của hình tượng[7].
như vậy là, trong các chi tiết tạo hình luôn có sự mã hóa các tư tưởng, cảm xúc xã hội, thẩm mĩ. mỗi thời kì văn học dân tộc, đều có cách mã hóa khác nhau tạo thành ngôn ngữ nghệ thuật riêng của từng thời kì. CHẳNG HạN, NếU NHư TRONG VăC DâN GIAN VIệT NAM, THUYềN TượNG TRưNG CHO CUộC ờI Lênh đênh, Trôi dạt, Vô ịnh, Thì ở PHươNG Tây XưA, Thuyền Lạ . từ đó ta thấy nguồn gốc pHương tây của hình ảnh thuyền hồn trong bài 14 thng 7 của tố hữu hoặc trong câu của huy cận: hi hi hi -gó ẩy and thuyền lên biển trờn. như vậy, hình tượng có sự vận động qua lịch sử, các kí hiệu thẩm mĩ có khác nhau qua từng thời kì. muốn hiểu hình tượng nghệ thuật, đòi hỏi phải có sự giải mã các kí hiệu nghệ thuật, kí hiệu thẩm mĩ [8].
nhưng bản chất của kí hiệu lại có xu hướng cố định hóa, trở thành công thức, dễ rơi vào sáo mòn. vì vậy kí hiệu phải luôn được đổi mới, cắt nghĩa mới, sáng tạo kí hiệu mới. một trong những cách làm cho hình tượng luôn mới là cấu trúc lại các kí hiệu thẩm mĩ quen thuộc, làm cho nó có thêm những ý nghĩa mới. Cũng Hình Tượng Thuyền và bến như trong ca dao xưa, nhưng trong bài thơ lòng anh làm bến thu của chế lan viên: buổi sáng em xa chi, chiều mùa thu thu ến, ể lòng ềng ềng chúng lại mang những ý nghĩa mới mẻ về vị trí, phẩm chất, biểu tượng.
2.4 hình tượng chứa đựng tình cảm xã hội và lí tưởng thẩm mi
hình tượng không pHải là sự Sao chép nguyên xi ời sống hiện thực mà còn mang sẵn quan niệm, đánh giá về thế giới, chứa ựng một tưng nhân Sinh. nỗi khát khao bắt nữ thần mặt trời về làm vợ (đĂm san) chính là nỗi khát khao chinh pHục tự nhiên, là sự khẳng ịnh sức mạnh, ý c Hình ảnh bi đát, Thê thảm của đam tang lão gôriô (lão gôriô – ban dắc) hiện lên nhưi lời tố cao của tonc giả về thực cac quan hệ người và người xi tư ư. như vậy, hình tượng văn học vừa thể hiện quan niệm, tư tưởng vừa thể hiện thái độ, tình cảm của nhà văn.
tình cảm xã hội là tình cảm của một with người riêng biệt nhưng đã ược ý thức trên cấp ộ ộ ộ xã hội và ược soi sáng bằng một lít tưởng xã hhịi ấtất. Nó không chỉ là những dấu ấn, những run ộng ca nhân riêng lẻ mà còn mag tính pHổ quot bởi mọi vận ộng của ời sống xã hội ều đi qua số phận tình cảm xã hội trong văc học cao hơn tình cảm bình thường bởi nó hướng tới những tình cảm chung, bởi cội nguồn của or là nhu cầu ththnh thầnn, là là tưởng, ước mơ. cái nuối tiếc trong bài ca trèo lên cây bưởi hái hoa, không chỉ là cái nuối tiếc về sự đã trót ràng buộc, mà cao hơn là ý thtt thtt thtt khtt khtt khtt khtt khtt khtht khtt thtt khtt thtt ththt ththt ththt khtht khtht khtht khtht khtht khtt ththt khtht khtt ththt thtt khtt khtt khtt khtt khtt khtt khtt khtt khtt khtt khtt khtt khtt được chia sẻ, đồng vọng trong những tâm hồn khác. Không chỉ là tình cảm xót thương của một người chú ối với ứa cháu nhỏ (lượm) đã hi sinh, nhà thơ tố hữu còn khẳng ịnh sự bất diệt củt một tu . tư tưởng này mang dấu ấn của tâm thức của mọi người việt nói chung: những con người đã hi sinh vì tổ quốc sẽ còn noni.
tình cảm xã hội thường đi đôi với lí tưởng thẩm mĩc tức những khát vọng cao cả nhất, tích cực nhất, nhân tính nhất của with nguời về tá ựt, ca. do đó, Các Hình Tượng NGHệ Thuật Thường Mang Những Giá Trị Kết tinh Lít tưởng thẩm mĩ không chỉ của tac giả mà còn của một thời ại, một dân tộc. Hình tượng nguời anh hùng, từ with người mang kích thước phi thường như ông giong ến những anh bội ội bình dị: mai chèo một chiếc xuồng về người anh hùng, hàng nghìn năm sống trong ngọn lửa x chmp.
2.5 tính nghệ thuật của hình tượng
hình tượng mang tíh thẩm mĩ, nói cach khac là mang tính nghệ thuật, bởi vìó ược sáng tạo là ể thi̇ởng thức và mảth mãn và người ta ọc một câu thơ, một ảnh ẹp, những vần thơ río rắt, những cốt truyện li kì, hấp dẫn, nhng nhhh v ật v ũt thhhh thhhh thhh thhh thhhh thhhh thhh thhh thhh thhh thht ttht vìt thth của hình tượng là một dấu hiệu quan trọng. Điơrô nói với nghệ sĩ: “trước hết, anh phải làm cho tôi cảm ộng, kinh hoàng, tê mê, anh phải làm cho tôi sợ hãi, race rẩy, ảm ộ[h]. >
sức hấp dẫn đầu tiên được tạo thành từ sự sinh động, giống như thật của hình tượng. gorki đã từng đưa trang sách lên soi qua ánh sáng để xem có đúng là có những con người ở đằng sau trang sách thật không là vì vậy. NHưNG TINH SINH ộNG KHôNG CHỉN GIảN LÀ GIốNG NHư THậT, Mà Còn ở sự mới mẻ, lạ kì trong cảm nhận về thế giới chỉc thuộc một hình tượng nào đó. Khi Viết về Bác Hồ: ta lẫn Bác với bầu trời và giọt lệ, với hương mộc trong đêm và lộc nõn trên cành, chế lan viên đ` hiện một cai nhìn lạ Hóa ố ố ố ố ố ố ố ố ố ố ố ố ố ố ố ố nhân vật và sự kiện sinh động thường có những biến hóa bất ngờ không lường trước được. with chim đến ăn khế tự nhiên lại nói: ăn một quả, trả cục vàng. miếng trầu têm cánh phượng không ngờ lại là dấu hiệu giúp vua nhận ra cô tấm, vợ mình. anh tràng chỉ định hát ghẹo mấy cô gái cho vui không ngờ nhặt được vợ. chí phèo định đi giết with khọm già nhà nó, bỗng quay sang nhà bá kiến đòi làm người lương thiện!. chính những biến hóa vô cùng ấy đã làm cho hình tượng có sức lôi cuốn đặc biệt.
hình tượng còn hấp dẫn bởi những chân li ời sống ược phát biểu dưới những hình thhc ộc đáo: khi ta ở chỉ là nơi ất ở, khi ta đ ấ ấ đ đ ấ ấ ấ ấ ấ ấ ấ ấ ấ ấ ấ ấ ấ ấ gió đưa cây cải về trời, rau răm ở lại chịu lời đắng cay (ca dao). nhưng chân lí đời sống trong hình tượng luôn được thể hiện bằng cái nhìn mang tính chủ quan mãnh liệt. Vìy, ta there are bắt gặp những lời than, câu hỏi, những trạng thati sững sờ, ột ngột, Choáng ngợp của chủa thể trước cuộc ời: nụm xuân nở ra xanh biếc, em cồc. thm thm thm thm thm thm thm thm thm thm! (each or); non cao những ngóng cùng trông, suối khô dòng lệ chờ mong tháng ngày (tản Đà). NếU thiếu đi những biểu hiện chủ quan thì những hình tượng đó chắc bớt đi nhiều tínnh sinh ộng, biểu hiện của những chủng thể đang cảm xúc trước cuộc cuộc ời.
như vậy, hình tượng là một phương thức chiếm lĩnh đời sống đặc thù của văn học. trong hình tượng, có sự thống nhất của cái cá biệt và khái quát, tình cảm và lí trí, tái hiện và biểu hiện, truy ống và sáng thnho, th.mạo tạo.
- [1] i. Yo. timôphëép. nguyên lí lí luận văn học, nxb giáo dục, matxcơva, 1976, trang 60
- [2] dẫn theo lưu an hải, tôn văn hiến. lí luận văn học, nxb Đhsp hoa trung, vũ hán, 2002, nguyễn ngọc minh dịch, trang 54
- [3] theo phương lựu, trần Đình sử. lí luận văn học (sách đã dẫn), trang 139
- [4] theo phương lựu, trần Đình sử. lí luận văn học (sách đã dẫn), trang 140
- [5] heghen. mĩ học, tập 1, matxcơva, 1968, trang 163, (tiếng nga)
- [6] xem khrapchencô. bản chất của kí hiệu thẩm mĩ, sách sáng tạo nghệ thuật, hiện thực và con người, matxcơva, 1978, trang 262-293, (tiếng nga)
- [7] theo phương lựu, trần Đình sử. lí luận văn học (sách đã dẫn), trang 142
- [8] theo phương lựu, trần Đình sử. lí luận văn học (sách đã dẫn), trang 143
- [9] Điđơrô. bàn về hội hoạ. sách tây phương văn luận tập, tập 1, thượng hải, 1964, trang 387 (tiếng trung). dẫn theo lí luận văn học (sách đã dẫn), trang 145
(nguồn tham khảo: lê lưu oanh, giáo trình lý luận văn học, Đh sư phạm hà nội)
